Περί ζωής και θανάτου

Άρθρο πρακτικής φιλοσοφίας του Γιώργου Κλείτσα

     Ως «ημίζωος» ορίζεται αυτός, ο οποίος έχει (του απομένουν) μόνο λίγες ώρες ζωής, τις οποίες όμως μπορεί να «(κατ)αναλώσει» τρόπον τινά, κατά βούληση (τη δική του ή, εν πάση περιπτώσει, των οικείων του), δηλαδή τμηματικά. Η κλασσική περίπτωση (μάλλον και η πρώτη φορά στα χρονικά της επιστημονικής φαντασίας) είναι κάποιος πρόεδρος μεγάλης εταιρείας (από ένα μυθιστόρημα του Φίλιπ Ντικ) στον οποίο με ειδικό μηχάνημα έχει γίνει μία μέτρηση, η οποία έδειξε ότι του απομένουν έξι ώρες ζωής. Τον βάζουν λοιπόν σε ειδικό νοσοκομείο και στα ολιγόλεπτα ξυπνήματα του παίρνει σημαντικές αποφάσεις για την εταιρεία ενώ μειώνεται αντίστοιχα ο εναπομένων χρόνος ζωής του. Σύμφωνα με τον παραπάνω ορισμό (και το παράδειγμα), είναι προφανές ότι δεν υπάρχει καμία σχέση των ημίζωων με τους απέθαντους (undead, ίσως και  totally undead, υποκατηγορίες των zombie), τα φαντάσματα, τους βρικόλακες και άλλα όντα που δεν υπάρχουν παρά μόνο για τα παιδιά ή για τα παιδιά που κρύβονται μέσα σε πολλούς από μάς. Ο μεγαλύτερος κίνδυνος εν προκειμένω είναι ο Τζόρυ, ένα είδος hacker στο χώρο των ημίζωων που έχει βρει ένα τρόπο να κλέβει ώρες ζωής από τους άλλους (με συνέπεια να έρχεται το τέλος κάπως νωρίτερα απ’ ότι το περιμένουν, με τα γνωστά συμπτώματα [μας εγκαταλείπουν οι δυνάμεις μας, τα δέντρα θαμπώνουν, τα περιγράμματα των περιχώρων ξεθωριάζουν, το χορτάρι κάπου κόβεται κλπ.]).

     Ως «κβαντικά ημίζωος» ορίζεται  καθένας (συνήθως αλλά όχι απαραίτητα ζωντανός), ο οποίος σε κάποια φάση κινδύνεψε να σκοτωθεί ή να πεθάνει, με την ευρύτερη έννοια - και γλύτωσε ή δε γλύτωσε, δηλαδή πρακτικά, όλοι μας. Εγώ, για παράδειγμα, με το πρώτο μου αυτοκίνητο είχα (τόσο και) τόσα σοβαρά ατυχήματα, ώστε σύμφωνα με έναν υπολογισμό που έκανα (οι πράξεις είναι δύσκολες, γιατί λόγω της γραμμικής υπέρθεσης των ν-διάστατων κβαντικών καταστάσεων, υπεισέρχονται μιγαδικοί αριθμοί και αθροίσματα απείρων όρων), είμαι αυτή τη στιγμή (που γράφω - όχι που διαβάζετε το περιοδικό)  κβαντικά ημίζωος διαστάσεως τρία (δύο είναι όταν γίνεσαι χαλκομανία, μετά από έκρηξη ατομικής βόμβας) και μέτρου 0,18 (δηλαδή η πιθανότητα να επιζήσω από αυτά τα τροχαία ατυχήματα και άλλες συγκυρίες [από πνιγμό κλπ]  ήταν 18% περίπου). Αρχίζει  και σας διηγείται κάποιος μια ιστορία, ότι χτες ο κοινός σας φίλος Γ. έτρεχε με ιλιγγιώδη ταχύτητα στην Εθνική οδό και συγκρούστηκε με νταλίκα ερχόμενη από το αντίθετο ρεύμα. Μέχρι να ολοκληρωθεί η διήγηση ο Γ. είναι κβαντικά ημίζωος, ακριβώς σαν τη γάτα του Schrodinger (γνωστή περισσότερο στους φυσικούς). Γενικώς μας χτυπάνε κυματοσυναρτήσεις, οι οποίες «καταρρέουν» κάποια στιγμή και τότε μόνο διαπιστώνεται αν έχουμε καταρρεύσει και μεις για πάντα ή αν στεκόμαστε στα πόδια μας (τέσσερα στην περίπτωση που είμαστε η γάτα του Schrodinger) .

     Ο θάνατος, βέβαια, είναι από τα κλασσικά θέματα των ποιητών. Όχι μόνο των ρομαντικών όπως ο πεισιθάνατος μεγάλος μας ποιητής Κώστας Καρυωτάκης (θάνατος όχι μόνο «οι κάργες που χτυπιούνται στους μαύρους τοίχους και στα κεραμίδια» αλλά και οι «γυναίκες που αγαπιούνται καθώς να καθαρίζουνε κρεμμύδια»  και ο «αστυνόμος που ζυγίζει μια ελλιπή μερίδα» - ο θάνατος είναι κατά βάση μεταφορική έννοια εδώ, αποτελούμενος από μικρούς θανάτους-μεταφορές, σημεία με σημείο συσσωρεύσεως τον ήλιο [«θάνατος μέσα τους θανάτους»] ) αλλά και ποιητές αισιόδοξοι κατά βάση, όπως ο Ελύτης, ο οποίος όμως προς το τέλος της ζωής του, έγραψε (τις τελευταίες του) δύο ποιητικές συλλογές με θέμα τον θάνατο. Επειδή, ως γνωστόν, οι ποιητές είναι πιο κοντά στην αλήθεια από οποιονδήποτε (ακόμα και από τους φιλοσόφους - και χωρίς αμφιβολία, οι ποιητές του αναστήματος του Ελύτη ) αξίζει, νομίζω, να μεταφέρω μερικά αποσπάσματα από αυτά τα τελευταία έργα του ποιητή που συμπυκνώνουν τις απόψεις του στο θέμα - κάτι σαν επιγράμματα . «Ζω για τότε που δεν θα υπάρχω». «Αχ ομορφιά συ θα με παραδώσεις καθώς ο Ιούδας». «Προχωρώ από ένστικτο μην ξέροντας ποια μέρα». «Χλωμός και με ύφος ένοχο (σαν να μην ήθελε αλλά πρέπει) πιάνει και σβήνει ένα ένα τα ερυθρά αιμοσφαίρια μέσα μου» ( Ο Αρχάγγελος ως Θάνατος) . «Ίσα τερματίζουμε όλοι». «Η αλήθεια μόνον έναντι θανάτου δίδεται».Ο τελευταίος στίχος της συλλογής «Τα Ελεγεία της Οξώπετρας» από τον ποιητή του Ήλιου είναι «Ο θάνατος ο ήλιος ο χωρίς βασιλέματα».

      Πότε λέμε ότι «ξεπερνάμε» το θάνατο (ψυχολογικά); Όταν τον δεχόμαστε, φυσικά, όπως, φαντάζομαι, και όλα τα άλλα πράγματα. Λέγεται, επίσης, ότι στο φόβο του θανάτου ανάγονται όλοι οι άλλοι φόβοι ενός ανθρώπου, πράγμα που φαίνεται σωστό. Αν δεν πεθαίναμε ποτέ, τι θα μπορούσαμε να φοβηθούμε (τώρα που το σκέφτομαι, μόνο τον αβάσταχτο και χωρίς ελπίδα πόνο, ίσως- όμως, κάποιος Ρωμαίος αυτοκράτορας, λέγεται ότι είπε «θα ήθελα να ζω αιώνια και ας είχα μόνιμο πονόδοντο»).

      Μήπως όμως ο θάνατος που βιώνεται πάντα ως θάνατος των άλλων (με πολύ ποιητικό τρόπο ο ήρωας του Solaris, της κλασσικής ταινίας «Ωκεανός», λέει ότι είμαστε όλοι αθάνατοι αφού όσο έχουμε συναίσθηση του εαυτού μας είμαστε ζωντανοί - σε αντίθεση, συμπληρώνω εγώ, με την Ομηρική αντίληψη που ήθελε τους νεκρούς να είναι σκιές στον Άδη και να το ξέρουν) δεν είναι απόλυτα συνυφασμένος με μια ορισμένη αντίληψη του χρόνου, συγκεκριμένα ότι ο χρόνος υπάρχει; Διότι, αν ο χρόνος δεν υπάρχει, πράγμα που απέδειξε ο Αινστάιν, παρά μόνο σαν η τέταρτη διάσταση του χώρου, τίποτα δεν κινείται πραγματικά, τίποτα δεν μεταβάλλεται, τίποτα επομένως δεν αλλοιώνεται και κατά προέκταση δεν πεθαίνει. Ίσως ο χρόνος να είναι ο τρόπος, με τον οποίο  είναι φτιαγμένη η ανθρώπινη συνείδηση (ο εγκέφαλος αν θέλετε) να  αντιλαμβάνεται τον κόσμο, ένα στην πραγματικότητα αιώνια αμετάβλητο Σύμπαν τεσσάρων διαστάσεων χώρου και μόνο χώρου, να σαρώνει τρόπον τινά αυτόν τον Τετραδιάστατο Χώρο, να τον διαμορφώνει ως Τρισδιάστατο ως νέος Προκρούστης  και να τον βάζει σε μια σειρά που την ονομάζει «χρονική», ίσως επειδή δεν μπορεί να τον αντιληφθεί στην ολότητά του. Με εξαίρεση μερικά ιδιοφυή πνεύματα.     

     Έστω ότι είναι λάθος αυτή η αντίληψη (που δεν είναι) και ας υποθέσουμε ότι ο χρόνος υπάρχει και ο θάνατος είναι πραγματικός. Η διάρκεια της ανθρώπινης ζωής (στις αρχές της Νέας Εποχής ) είναι μικρή ή μεγάλη;  («μικρή για όσους αναλώνονται στην επανάληψη των ίδιων πραγμάτων - πιστεύοντας ότι δεν  υπάρχει ουσιαστικά επανάληψη, ότι κάθε επανάληψη είναι πάντα διαφορετική- μεγάλη για όσους [νομίζουν ότι] έχουν αντιληφθεί το νόημα των πραγμάτων» , θα ήταν μια απάντηση). Κι αν ζούσαμε διακόσια χρόνια (πράγμα, που θα γίνει στο εγγύς μέλλον - για το λόγο αυτό πρακτικά σταμάτησα και το κάπνισμα, ελπίζοντας να βρεθώ μέσα στον ορίζοντα αυτής της εξέλιξης!) ή σταδιακά χίλια, δέκα χιλιάδες χρόνια; Θα ήταν τυπικά μεγαλύτερη, στην ουσία απλά μία αναβολή. Όταν θα πέθαινε το Σύμπαν μέσα στη Μεγάλη Σύνθλιψη (αντίστοιχο της Μεγάλης Έκρηξης κατά τη διάρκεια της οποίας δημιουργήθηκε, σύμφωνα με την επικρατούσα κοσμολογική άποψη ) θα εκμηδενίζονταν τα πάντα, μαζί κι εμείς. Αλλά και το Σύμπαν να μην πέθαινε ποτέ, σε αυτά τα ατελείωτα χρόνια ζωής, προφυλαγμένοι από το γήρας και τις αρρώστιες, πώς θα ζούσαν άραγε οι άνθρωποι; Θα περπατούσαν κανονικά στους δρόμους ή θα φορούσαν κράνη μήπως πέσει κάτι στο κεφάλι τους από κάποιο μπαλκόνι και χάσουν τόσο άδοξα την αιώνια ζωή; (το παράδειγμα, βέβαια, είναι συμβολικό και ετεροχρονισμένο, στο μέλλον μάλλον ούτε δρόμοι θα υπάρχουν ούτε και μπαλκόνια όπως τα ξέρουμε τώρα). Έτσι λοιπόν, πραγματική αθανασία, δεν είναι η σχεδόν άπειρη επιμήκυνση της ανθρώπινης ζωής, αλλά η αθανασία των Θεών του Ολύμπου, η οποία (έννοια της αθανασίας όπως ενσαρκώνεται στους Ολύμπιους  και στις Ολύμπιες  Θεούς ) έχει ανάγκη ούτως ή άλλως την θνητότητα των ανθρώπων για να νοείται διαφοροποιούμενη από αυτήν. Παραπέμπω στο περίφημο απόφθεγμα του Ηρακλείτου «αθάνατοι  θνητοί, θνητοί αθάνατοι, ζώντες τον εκείνων θάνατον, τον δε εκείνων βίον τεθνεώτες». Σε μετάφραση, «Θεοί-άνθρωποι, άνθρωποι-θεοί: οι θεοί ζουν (αιώνια) χάρη στο θάνατο των ανθρώπων, οι θνητοί όταν πεθάνουν χάνουν την (αιώνια) ζωή των θεών». Δεν χάνουν, οι θνητοί, όταν πεθαίνουν, απλώς τη (θνητή) ζωή τους. Το ουσιαστικό που χάνουν είναι η αθάνατη ζωή που θα μπορούσαν να έχουν αν ήταν θεοί : η θνητότητά τους καθορίζεται ως ο αντίθετος πόλος της αθανασίας των θεών.

     Αυτά τα έγραψα ανήμερα του Αγίου Ανδρέα. Ξαφνικά θυμήθηκα ένα συμμαθητή μου που είχα να τον δω χρόνια και στη διάρκεια του -τότε- εξατάξιου Γυμνασίου καθόμαστε στο ίδιο θρανίο. Ο Ανδρέας - θυμόμουνα και το επώνυμό του, βέβαια, έμενε στο Παγκράτι. Αναζήτησα το τηλέφωνό του   στο www.ote.gr στο Internet - στο Παγκράτι δεν υπήρχε κανείς με αυτό το ονοματεπώνυμο. Πού να ψάχνω τώρα ποιος απ’ τους άλλους είναι...σκέφτηκα. Έψαξα στη συνέχεια με βάση το επώνυμό του (χωρίς το όνομα) στην περιοχή του Παγκρατίου. Ίσως να έμενε ακόμα στο πατρικό του. Πράγματι, η αναζήτηση έδειξε αμέσως το όνομα του πατέρα του φίλου μου. Το όνομα και το επάγγελμα του πατέρα (αυτονόητο) αλλά και η διεύθυνση του σπιτιού, ακόμα και ο αριθμός του τηλεφώνου είχαν μείνει όπως τα ήξερα εδώ και δεκαοκτώ χρόνια. Σκέφτηκα να  ευχηθώ χρόνια πολλά στους γονείς, κι αν έμενε αλλού, θα ζητούσα από αυτούς το τηλέφωνό του. Σήκωσα το ακουστικό και αμέσως το κατέβασα. Ο Ανδρέας - για μένα που είχα να μάθω νέα του τόσα χρόνια -  ήταν «κβαντικά ημίζωος». Και αν...(χτυπάω ξύλο).