Το πρόβλημα του κακού 
Ξεκινάω με την πρόθεση, την επιθυμία, να είμαι καλός. Ή να γίνω καλός. Σύμφωνα με τον αρχαίο φιλόσοφο, αν θέλεις να γίνεις καλός, πρώτα πίστεψε ότι είσαι κακός. Αυτή η συμβουλή δεν με βοηθάει εν προκειμένω. Δεν ξέρω πως σκέφτεται ο κακός, δεν ξέρω πως αισθάνεται, δεν τον καταλαβαίνω, δεν μπορώ να έρθω στη θέση του, μου είναι κάτι τελείως ξένο. Καταλαβαίνω μόνο ότι διαφέρω και στο σημείο αυτό θέλω να κάνω μια απαραίτητη διευκρίνηση ώστε να μην παρεξηγηθώ : Δεν αισθάνομαι κάποιο είδος ηθικής υπεροχής σε σχέση με τον κακό. Όπως γράφει στο βιβλίο του ‘Αυτοσυντήρηση Πόλεμος Πολιτική’ ο Αιμίλιος Μεταξόπουλος, κανείς δεν μπορεί να αποδείξει ότι έχει δίκιο σε θέματα θρησκείας, φιλοσοφίας, πολιτικής, κοινωνιολογίας και συναφή. Ακόμα και σε κάποιον που ισχυρίζεται ότι είναι καλό να αλληλοσκοτωνόμαστε, δεν μπορώ να αντιτάξω παρά μόνο τα δικά μου αξιώματα (ας θυμηθούμε και το ‘Πατήρ πάντων πόλεμος’ του Ηράκλειτου). Εξάλλου στη φιλοσοφία ηθικό μπορεί να είναι απλά το να είσαι συνεπής με τις αρχές σου και με αυτή την έννοια και ένας κακός, ο οποίος όμως πράττει πάντα το κακό και ποτέ το καλό, είναι ηθικός [αυτή ήταν η άποψη του David Hume]. Η υπεροχή που αισθάνομαι -αλλά μπορεί να σφάλλω-, είναι υπεροχή ευφυΐας. Πάντα είχα την πεποίθηση ότι ένας επαρκώς ευφυής άνθρωπος πρέπει κατ’ ανάγκη να είναι και καλός, ότι κι αν αυτό σημαίνει. Προχτές διάβασα κάτι που έρχεται να ενισχύσει αυτή την πεποίθησή μου. Ο συγγραφέας Γκιγιέρμο Μαρτίνεθ γράφει : ‘Ίσως, κάποιες φορές, οι έξυπνοι άνθρωποι να είναι αλαζόνες κι έτσι καταλήγουν να είναι μόνοι. Αυτή η αλαζονεία τους είναι και ένα σημάδι ότι τελικά δεν είναι και τόσο έξυπνοι όσο νομίζουν! Οι πραγματικά έξυπνοι άνθρωποι είναι συνήθως εξαιρετικοί για να ζήσεις μαζί τους.’ Αναρωτιέμαι : Θα μπορούσε να είναι ευχάριστο να συναναστρέφεσαι έναν κακό;
Υπάρχουν και άλλα δίπολα που έχουν κάποια μικρή ή μεγαλύτερη σχέση με το δίπολο καλός-κακός. Ένα είναι αυτό που ονομάζω εσωστρεφής-εξωστρεφής που μάλλον δεν συμπίπτει με τον ακριβή ορισμό της ψυχολογίας. Μου έκαναν πάντα εντύπωση αυτοί που διαπράττουν τα λεγόμενα ‘εγκλήματα τιμής’, άνθρωποι που δεν τους νοιάζει αν θα σαπίσουν στη φυλακή αρκεί να ξαπλώσουν καταγής αυτόν που τους πρόσβαλε. Η ζωή τους και η ζωή του θύματός τους έχουν παραδόξως την ίδια αξία Η ψυχολογία τους παραμένει ανεξήγητη [ξένη] για μένα, αφού δεν θα διακινδύνευα να μπω ούτε μια μέρα στη φυλακή με αντάλλαγμα την εξαφάνιση του μεγαλύτερου εχθρού μου, αν είχα έναν τέτοιο. Η ακραία αυτή συμπεριφορά που συχνά εξελίσσεται σε βεντέτα θα μπορούσε άραγε να αποδοθεί σε κάποιο πάθος, στον χαρακτήρα, σε κάποια βιώματα ή ακόμα και σε κάποιες ‘αρχές’;
Ένα άλλο δίπολο είναι ο ευφυής και ο βλάξ. Ίσως ο ευφυής μπορεί να καταλάβει σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό τον βλάκα απ’ ότι ο εσωστρεφής τον εξωστρεφή ή ο καλός τον κακό -ένας καλός σκακιστής αντιλαμβάνεται τις κακές κινήσεις του αντιπάλου του, ενώ δεν ισχύει το αντίστροφο. Μήπως αυτό σημαίνει ότι το κακό δεν είναι απλά έλλειψη καλοσύνης αλλά κάτι βαθύτερο;
Παραμένει το γεγονός ότι δεν καταλαβαίνω την ψυχολογία του κακού κι έτσι εξακολουθώ με κάθε ευκαιρία να συζητώ με ανθρώπους μήπως με διαφωτίσουν, κάπως σαν τον Σωκράτη με τη διαφορά ότι εγώ πραγματικά δεν γνωρίζω και επομένως δεν πρόκειται για την περίφημη σωκρατική ειρωνεία. Σε αυτές τις συζητήσεις έχω ακούσει κλισέ όπως ‘το χρήμα διαφθείρει τους ανθρώπους’ αλλά και κάποιες πρωτότυπες απόψεις -ένας φίλος με προέτρεψε να σκεφτώ ποιοί από τους κοινούς μας γνωστούς θα γινόταν καταδότες σε μια υποτιθέμενη Κατοχή της Ελλάδας, όπως υπήρξε η Γερμανική.
Παράλληλα εδώ και καιρό σημειώνω οτιδήποτε σημαντικό σ’ αυτή την άτυπη έρευνά μου από έντυπα που τυχαίνει να διαβάσω. Η πιο ενδιαφέρουσα σημείωση αφορούσε τον Έρνστ Τόλερ που είπε : Δεν πιστεύω στην κακή φύση του ανθρώπου. Νομίζω ότι διαπράττει έκτροπα από έλλειψη φαντασίας και από οκνηρία της καρδιάς. Προσπαθώντας να ερμηνεύσω πρακτικά την έλλειψη φαντασίας σκέφτηκα ένα ρητό που αναφέρεται σε παιχνίδια σαν το σκάκι ή το τάβλι. Συχνά διαλέγει κάποιος τη λάθος κίνηση όχι γιατί απέρριψε τη σωστή αλλά γιατί δεν την έλαβε καθόλου υπ’ όψη του σαν υποψήφια κίνηση. Αναρωτιέμαι μήπως κάποιος είναι κακός γιατί δεν σκέφτηκε ποτέ να είναι καλός -δεν λέω να γίνει καλός γιατί θυμάμαι από έναν καθηγητή μου στο γυμνάσιο στο μάθημα της ψυχολογίας, ότι ο χαρακτήρας του ανθρώπου παγιώνεται γύρω στα 25 του χρόνια. Μιλώντας για ψυχολογία, η άποψη της Ψυχανάλυσης είναι ότι δεν υπάρχει καλός και κακός, ο ίδιος άνθρωπος μπορεί εύκολα να περάσει από την αγάπη στο μίσος, όπως στην κορδέλα του Moebius[1] που μπορεί να βαφτεί μόνο με ένα χρώμα, έχει δηλαδή μία και όχι δύο επιφάνειες. Όμως εγώ αισθάνομαι ότι μπορώ να μισώ [ίσως θεωρώντας το μίσος μου δίκαιο ή δικαιολογημένο] και ταυτόχρονα να μην αισθάνομαι κακός κι έτσι αυτό το παράδειγμα δεν είναι σημαντικό για μένα.
Μόνο εικασίες μπορώ να κάνω. Γιατί κάποιος κινείται στο σκοτάδι, κρύβει τις πραγματικές του προθέσεις, λέει ψέματα και κάνει διάφορες απάτες, αντί να βγει στο φως και να συνεργαστεί ανοιχτά και ειλικρινά με τους άλλους ανθρώπους; Τι είδους εκτίμηση έχει για τον εαυτό του; Κοιμάται και ξυπνάει με τη σκέψη του πως θα εξαπατήσει τους άλλους; Του δίνει αυτό κάποια απόλαυση, κάποια ηδονή, κάποιο νόημα στη ζωή του; Μετά από καιρό, του έχουν μείνει κάποιοι φίλοι και πόσο τον νοιάζει να έχει φίλους; Το μόνο που μπορώ να σκεφτώ είναι ότι έχει αυτή την ελάχιστη ευφυΐα που απαιτείται για να διαπιστώσει μια υπαρκτή η και ανύπαρκτη κατωτερότητα, στερείται όμως την ανώτερη ευφυΐα που θα τον έκανε να καταλάβει ότι ακόμα κι αν κάποιοι είναι ανώτεροί του είναι τελικά προς το συμφέρον του να συνεργάζεται μαζί τους και όχι να τους υπονομεύει. Γράφει κάπου ο Θουκυδίδης ότι είναι καλύτερα να είσαι φτωχός σε πλούσια πόλη παρά πλούσιος σε φτωχή, αν το θυμάμαι καλά.
Είπα παραπάνω για τον κακό ότι λέει ψέματα, κάνει απάτες και διαπιστώνω ότι μόλις αρχίσει κάποιος να σκέφτεται σοβαρά το πρόβλημα του κακού, με μικρό η κεφαλαίο κάπα, εμφανίζονται ως δια μαγείας, ακόμα κι αν δεν είναι ιδιαίτερα θρησκευόμενος, τα αρχέτυπα των θρησκειών και στα καθ’ ημάς της χριστιανικής θρησκείας. Ο Σατανάς Πατήρ του Ψεύδους, εκπεσών άγγελος [του Σκότους, βέβαια, πλέον] και όλα αυτά από καθαρό εγωισμό. Μιλώντας για το Σατανά, διάβασα κάπου ότι δεν μπορεί να είναι τελείως κακός, κάπου στην άκρη του μυαλού του έχει την έννοια του αγαθού ώστε να γνωρίζει τι είναι αυτό που βεβηλώνει. Κάπου διάβασα επίσης ότι όταν όλοι οι άλλοι είναι κακοί είναι δύσκολο για κάποιον να παραμείνει καλός -θα ήταν αβάσταχτο μαρτύριο για έναν άγγελο να ζει στην Κόλαση, όμως ένας διάβολος αισθάνεται παντού σαν στο σπίτι του.
Πως μπορούμε να καταλάβουμε ότι κάποιος είναι κακός; Νομίζω από μικρές φανερές κακότητες και μικροαπάτες που πρέπει να μας κάνουν να υποψιαστούμε μεγαλύτερες κρυφές απάτες, τωρινές η μελλοντικές. Γνώρισα κάποιον που είναι κλασικό παράδειγμα αυτής της κατηγορίας -θα μπορούσα να τον περιγράψω ως εξής : Ένας άνθρωπος που το οπτικό του πεδίο έχει ακτίνα περίπου ένα μέτρο με κέντρο τον εαυτό του και του οποίου ο χρονικός ορίζοντας δεν υπερβαίνει τη μία εβδομάδα. Ενώ οι αρχαίοι Έλληνες ζούσαν ουσιαστικά για την υστεροφημία τους, ο συγκεκριμένος κακός ζει για το σήμερα κι αν αναλάβει μια δέσμευση για τον επόμενο μήνα, είναι σαν να αναλαμβάνει ένας συνηθισμένος άνθρωπος μια δέσμευση για το έτος 2300. Ο κακός δίνει γενικότερα την εντύπωση ότι δεν του αρέσει να χάνει το χρόνο του ή τα χρήματά του [συμπυκνωμένος χρόνος κι αυτά] δίνοντας πουρμπουάρ για παράδειγμα, θέλει απ’ όλους κι απ’ όλες τις καταστάσεις να κερδίζει κάτι χωρίς να συνειδητοποιεί, χωρίς να του έχει περάσει καν απ’ το μυαλό ότι, όπως είπε ο Μαρσέλ Προυστ, όταν νομίζουμε ότι χάνουμε [σπαταλάμε] τον καιρό μας, τότε τον αξιοποιούμε πραγματικά. Εν κατακλείδι, ο κακός θέλει να έχει αντί να είναι. Στη γραφολογία η γραφή του κακού περιγράφεται σαν μαύρη, ξηρή, με γωνίες, ενώ του καλού σαν στρογγυλεμένη με ζεστή πίεση του μελανιού και ανοιχτές τις καταλήξεις των γραμμάτων, ένα κλειστό, άκαμπτο σύστημα σκέψης απέναντι σ’ ένα ανοικτό. Κάποιες ακραίες συμπεριφορές επίσης, επιφανειακά όχι πάντα κακές, θα πρέπει να μας βάζουν σε σκέψεις. Ο Λάκης Λαζόπουλος είχε πει σε μια συνέντευξη ότι κυριολεκτικά θα πρέπει να τρέμει κανείς όταν συναντήσει κάποιον υπερβολικά ευγενικό άνθρωπο. Έκτοτε συνάντησα τρεις τέτοιους ανθρώπους και διαπίστωσα ότι είχε απόλυτο δίκιο.
Αναρωτιέμαι, τέλος, αν υπάρχει ένα είδος νομοτέλειας ή αναγκαιότητας στην ύπαρξη του κακού στην κοινωνία. Μήπως συλλογικότητες εντός της κοινωνίας θα μπορούσαν να παρομοιωθούν με την απλουστευμένη εικόνα του ατόμου στη Φυσική, όπου αν ένα ηλεκτρόνιο (αρνητικό φορτίο) για κάποιο λόγο αποσπαστεί, σύντομα ένα άλλο περιπλανώμενο θα έρθει να καταλάβει τη θέση του.
Όταν είχα εξαντλήσει το θέμα από την πλευρά μου, είδα σ’ ένα βιβλιοπωλείο το βιβλίο του Χρήστου Γιανναρά ‘Το αίνιγμα του κακού’, εκδόσεις Ίκαρος. Το αγόρασα χωρίς να ξέρω πόση σχέση έχει με το θέμα και το διάβασα μόνο αφού καθαρόγραψα για το σκοπό της σημερινής ομιλίας όλα αυτά που είπα μέχρι τώρα. Στη συνέχεια θα αναφερθώ περιληπτικά στις απόψεις του έγκριτου Καθηγητή.
[Σημείωση του συγγραφέα : Για λόγους χώρου δεν είναι δυνατόν να παρατεθούν εδώ οι πολύ ενδιαφέρουσες εκκλησιαστικές, θεολογικές αλλά και φιλοσοφικές γενικότερα τοποθετήσεις του Χρήστου Γιανναρά επί του θέματος -θα γίνει προσπάθεια να συμπεριληφθούν στο επόμενο τεύχος του περιοδικού με τη σύμφωνη γνώμη του κ. Γιανναρά]
Συνοψίζω τα ερωτήματα :
Πρώτο ερώτημα: Είναι ο κόσμος που ζούμε καλός λίαν; Είναι ίσως ο καλύτερος δυνατός κόσμος, όπως ισχυρίστηκε αν δεν κάνω λάθος ο Λάϊμπνιτζ, παρά την ύπαρξη του κακού;
Δεύτερο ερώτημα -δύσκολο, θα μπορούσε να το απαντήσει πειστικά μόνο ένας αυθεντικός κακός, μιλώντας ίσως για έναν υποθετικό φίλο του : Πως αισθάνεται, τι σκέφτεται, τι εικόνα έχει για τον εαυτό του ο κακός.
Τρίτο ερώτημα : Πως μπορούμε να εντοπίσουμε, να διακρίνουμε έναν κακό, είτε για να προφυλαχτούμε είτε για να προσπαθήσουμε να τον αλλάξουμε -αν μπορεί να αλλάξει κάποιος μετά από κάποια ηλικία.
Τέταρτο ερώτημα : Συνδέεται αναπόσπαστα η καλοσύνη με την ευφυΐα, η μπορεί να είναι κάποιος πολύ ευφυής και ταυτόχρονα κακός; Μήπως τα βιώματα και ο χαρακτήρας παίζουν καταλυτικό ρόλο;
[Στη συζήτηση που ακολούθησε δεν έγινα σοφότερος, όπως ήλπιζα. Ήταν όμως ζωηρή και κράτησε πολλή ώρα. Στην αρχή μου ζητήθηκε να δώσω έναν ορισμό του καλού (ανθρώπου) και καταλήξαμε ότι καλό θεωρώ ουσιαστικά τον καλοπροαίρετο σε αντίθεση με τον κακοπροαίρετο, που ξεκινάει σκεπτόμενος πως θα εκμεταλλευθεί τους άλλους. Από μερικούς τονίστηκε ότι δεν σκέφτονται με όρους καλού και κακού (η φιλοσοφική άποψη που παραπέμπει ίσως στο Νίτσε). Ένα μέλος αν δεν κάνω λάθος με μαθηματικές σπουδές, αναφέρθηκε στη θεωρία παιγνίων και το κλασικό ‘πρόβλημα του φυλακισμένου’, το οποίο σαν μαθηματικό τουλάχιστον μοντέλο ευνοεί τη συνεργασία μεταξύ των παικτών--τα μαθηματικά φαίνεται να συνηγορούν υπέρ της ειλικρινούς συνεργασίας των ανθρώπων.]
Μετά από αρκετές εβδομάδες και, προκειμένου να δημοσιευθούν στο περιοδικό μας, θα ήθελα να προσθέσω κάποιες απόψεις, στην πλειοψηφία τους με αφορμή δημοσιεύματα που διάβασα στο μεταξύ (το θέμα συνεχίζει να με απασχολεί έντονα!). Γράφει ο Βασίλης Βασιλικός [σχέση κοκαΐνης και πρόσφατου χρηματιστηριακού κραχ]: ‘Ο κοκαϊνομανής από κάποια στιγμή και μετά δεν νιώθει καμιά ηθική υποχρέωση, κανένα κράτος δικαίου. Δεν έχει ούτε όρια ούτε φρένο….Πιστεύει ότι είναι προικισμένος με μιαν απόλυτη ευφυΐα…ο κοκαϊνομανής trader των χρηματιστηρίων ποτέ δεν αμφισβητεί τις, πολύ συχνά, λανθασμένες επιλογές του. Επιμένει σε παράλογες επενδύσεις για να πέσει μετά σε κατάθλιψη, παράνοια και πανικό.’ Από άρθρο σε μεγάλη εφημερίδα με τίτλο ‘Καλοσύνη, μια απαγορευμένη σήμερα ευχαρίστηση’, σταχυολογώ τα εξής : ‘Ο όρος “καλοσύνη” ήταν γνωστός με άλλο όνομα, όπως φιλανθρωπία ή caritas, στα λατινικά και, στη Βικτωριανή εποχή, “open hearted-ness”, μεγαλοψυχία. Σήμερα η καλοσύνη θεωρείται είτε μια ευγενής μορφή εγωισμού είτε η χειρότερη μορφή αδυναμίας. “Ένα σημάδι πνευματικής υγείας”, έγραφε το 1970 ο Βρετανός ψυχαναλυτής Donald Winnicott, “είναι η ικανότητα να μπεις με τη φαντασία στις σκέψεις, τα αισθήματα, τις ελπίδες και τους φόβους κάποιου άλλου και να αφήσεις και αυτόν τον κάποιον άλλο να κάνει το ίδιο με σένα”. [Η κακία σαν έλλειψη φαντασίας που ανέφερα και στη ζωντανή ομιλία]. Σήμερα, η χειρότερη όψη του κακού, φαίνεται να είναι η διαφθορά. Γράφει σχετικά ο Περικλής Κοροβέσης : “Κανείς δεν αμφισβητεί πως πολιτική και διαφθορά γεννήθηκαν μαζί. Η εξουσία, όχι αναγκαστικά πολιτική, δημιουργεί μια ασπίδα στο ανασφαλές άτομο, που δεν γνωρίζει τον εαυτό του και ταυτίζεται με κάποιο ‘υπερεγώ’ (πατέρας, κόμμα, ιδεολογία, θρησκεία, κλπ.). Η διαφθορά δεν είναι κάποιο ηθικό παράπτωμα για τον διεφθαρμένο. Αρπάζει τα χρήματα, γιατί νομίζει πως τα αξίζει και θεωρεί την πράξη του τελείως φυσιολογική, ορίζοντας την αμοιβή που θεωρεί πως αξίζει.”
Άφησα για το τέλος την απάντηση του Γιώργου Βέλτσου στην ερώτηση της δημοσιογράφου ‘Με το κατά τον Καντ ριζικά κακό μέσα στον άνθρωπο, που γνωρίζει το καλό αλλά πράττει το κακό, συμφωνείτε;’ …”To ‘Πράττε έτσι ώστε ο γνώμων της θέλησής σου να μπορεί να ισχύει συγχρόνως ως αρχή μιας καθολικής νομοθεσίας’, του Καντ θα μπορούσε να ισχύει και για τον [Μαρκήσιο ντε] Σαντ. Είναι μέσα στη φύση του ανθρώπου το κακό, και μεταφορικά μπορεί να εξηγηθεί ως μνησικακία λόγω της πτώσης από τον Παράδεισο. Αλλά το κακό είναι ο ορίζοντας του καλού. Το ασυνείδητο, άλλωστε, δεν γνωρίζει καλό και κακό, δεν ορίζεται από κανόνες. Η επιθυμία είναι ύπουλη και αφορά μια συνεχή αυτο-υπέρβαση και αυτο-ένθεση, μια τούμπα, στην οποία οι πόλοι διαλύονται σαν χάρτινοι πύργοι…”
-------------------------------------------------------------------------------- [1] Κλασικό αντικείμενο της Τοπολογίας, κλάδου των Μαθηματικών
Γιώργος Κλείτσας
*********************************
Οι σελίδες μας έχουν δεχθεί
*********************************
