Το αργεντινό μυρμήγκι, το χάος, η ανθρωπική αρχή

                        Άρθρο πρακτικής φιλοσοφίας του Γιώργου Κλείτσα

         Κάποια βράδια μιλάω μ’ ένα φίλο στο τηλέφωνο. Αυτός ο φίλος δεν είναι Μενσανός, δεν ξέρω αν έχει δώσει ποτέ το τεστ της Mensa αλλά είμαι βέβαιος ότι είναι ιδιοφυής από το γεγονός ότι δεν εκπλήσσεται καθόλου όταν του αναφέρω για το κοπάδι με τους Κένταυρους που πέρασε νωρίτερα κάτω απ’ το μπαλκόνι μου με επικεφαλής το Φόλο (ο Φόλος είναι γνωστός Κένταυρος όπως και ο πιο γνωστός Χείρων [ ο Διογένης λογοπαίζων, βλέποντας δύο κακοζωγραφισμένους Κένταυρους είπε «πότερος τούτων Χείρων εστί»] ), το οποίο στη συνέχεια διέσχισε την κεντρική λεωφόρο του Ζωγράφου και συνέχισε προς άγνωστη κατεύθυνση. Ώστε η ευφυΐα έχει να κάνει με την ευρύτητα της σκέψης.

          Με το φίλο αυτό συμφωνούμε ότι όλα τα γεγονότα που συνέβησαν πριν τη γέννησή μας (πιο σωστά [ίσως] πριν τη σύλληψη καθενός μας - διευκρινίζω ότι είναι νεώτερός μου κατά 10 περίπου χρόνια) έχουν γίνει κατά τρόπο άψογο (ακόμα κι αν από την ηθική άποψη είναι κατακριτέα - όπως η βόμβα στο Ναγκασάκι για παράδειγμα) , αφού και η παραμικρή απόκλιση ή διαταραχή (και μάλιστα όσο πιο πίσω στο χρόνο συνέβαινε αυτή τόσο το χειρότερο) θα οδηγούσε σ’ ένα άλλο μέλλον όπου εμείς οι δύο δε θα υπήρχαμε. Ώστε υπάρχω όχι μόνο διότι ο πατέρας μου κάποτε πέρασε μήνα Αύγουστο δίπλα από ένα καταυλισμό Γερμανών  -έκανε φοβερή ζέστη και λουζόντουσαν στην ύπαιθρο- και μόνο από τύχη δεν έγινε αντιληπτός αλλά και γιατί ο Ιούλιος Καίσαρ δολοφονήθηκε χτυπημένος με είκοσι τρεις μαχαιριές - αν ήταν λιγότερες ή περισσότερες εγώ απλούστατα δε θα υπήρχα (ο άμοιρος Καίσαρ ήταν μόνο 56 χρονών όταν δολοφονήθηκε). Και το ίδιο, βέβαια, αν είχε ακούσει τη γυναίκα του την Καλπουρνία, η οποία είχε κακό προαίσθημα και με κλάματα τον είχε ικετέψει να μείνει σπίτι εκείνο το πρωί της 15^ης Μαρτίου πριν από 2044 χρόνια. Ώστε η ευφυΐα έχει να κάνει και με το βάθος της σκέψης.    

     Αφού λοιπόν τα γεγονότα του παρελθόντος είναι τόσο καθοριστικά για το μέλλον και μικρές αποκλίσεις αλλάζουν δραματικά τα επόμενα γεγονότα (λιγότερο, σχεδόν ανεπαίσθητα τα άμεσα αλλά πολύ περισσότερο τα πιο μακρινά, κάνοντάς τα αγνώριστα από ένα σημείο και μετά), τα συμβαίνοντα στο παρόν (οι πράξεις μου, για παράδειγμα) θα δημιουργήσουν ή, αν αυτή η έκφραση είναι υπερβολική, θα επηρεάσουν καταλυτικά το μέλλον από ‘δω και πέρα. Έτσι, ένα μεσημέρι που μόλις είχα ξυπνήσει και θέλησα να φτιάξω καφέ, αντικρίζοντας μερικά φαινομενικά πεθαμένα [ όντα είναι κι αυτά όπως κι εμείς οι άνθρωποι] αργεντινά μυρμήγκια [που είχαν προφανώς πηδήξει νωρίτερα από ένα διήγημα του Italo Calvino, «La formica argentina», μέσα στο μπολ με τη ζάχαρη - είχα την απρονοησία ν’ αφήσω μισάνοιχτο το βιβλίο εκεί κοντά] κι επειδή η διάθεσή μου να τα διασώσω ήταν ισχυρή και ταυτόχρονα μικρότερου μέτρου από την απορία μου πως κατάφεραν να μπουν στο κλειστό μπολ, το ξεβίδωσα, τα έβγαλα ένα-ένα και τα εναπόθεσα προσεκτικά στο τραπέζι, εκεί όπου κυκλοφορούσαν κι άλλα αργεντινά μυρμήγκια, στην  εκκαθαριστική δραστηριότητα των οποίων απέδωσα προσωρινά τη σταδιακή ελάττωση  του αριθμού των «νεκρών» μυρμηγκιών. Μια προσεκτική ματιά μου φανέρωσε την αλήθεια - τα μυρμήγκια που νόμιζα νεκρά ήταν στην πραγματικότητα ζαλισμένα απ’ την πολλή ζάχαρη ή απ’ την έλλειψη οξυγόνου στο αεροστεγές δοχείο κι ένα-ένα κουνούσαν τα ποδαράκια, ορθοποδούσαν και συνέχιζαν τις εργασίες τους. Είχα πλήρη επίγνωση ότι διασώζοντας τα μυρμήγκια είχα αλλάξει «τον ρουν της ιστορίας», ίσως να είχα αποτρέψει τον Τρίτο Παγκόσμιο Πόλεμο, ίσως όμως και να τον είχα προκαλέσει. Φυσικά, ο φίλος συμφώνησε απόλυτα με αυτές τις σκέψεις στη βραδινή μας από τηλεφώνου συνομιλία.

      Αυτό το περιστατικό με τα μυρμήγκια το ανέφερα για να μην περιοριστώ στο τετριμμένο παράδειγμα του «φαινομένου της πεταλούδας» που υπάρχει στα περισσότερα εκλαϊκευμένα βιβλία της Μαθηματικής Θεωρίας του Χάους , που λέει ότι το πέταγμα μιας πεταλούδας στη Βραζιλία (η επιλογή της χώρας είναι τυχαία) είναι δυνατό να προκαλέσει μετά από βδομάδες ακόμα και ένα τυφώνα στην Κίνα (και πάλι τυχαία η επιλογή). Ή το άλλο (κάτι σαν ποίημα ή μπαλάντα) που λέει ότι για ένα πέταλο χάθηκε το άλογο, για το άλογο ο αναβάτης, για τον αναβάτη η μάχη, για τη μάχη ο πόλεμος και ούτω καθ’ εξής (η χώρα, η αυτοκρατορία). Δυστυχώς δε θυμάμαι ακριβώς τους στίχους, ο καθένας μπορεί να βάλει κατά βούληση την τελεία κάπου ενδιάμεσα, σε κάθε περίπτωση σημασία έχει η ιδέα που εκφράζεται εδώ. Στη μπαλάντα, βέβαια, τα πράγματα είναι πιο απτά για το μέσο άνθρωπο. Αντίθετα, τα άλλα παραδείγματα γίνονται κατανοητά μόνο από τα ανώτερα πνεύματα.

     Υπάρχουν παρά ταύτα κίνδυνοι ερμηνείας. Μπορεί να κάνω την υπόθεση ότι αφού όλα έγιναν άψογα ώστε τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή το σπερματοζωάριο που νίκησε όλα τα άλλα (τους δυνάμει εαυτούς μου, όμοιους σε πολλά χαρακτηριστικά ) στο τελικό σπριντ, να λάβει σάρκα και οστά, κάτι άλλο συμβαίνει και δεν μπορεί να αποδοθεί σε απλή τύχη (η πιθανότητα να δημιουργηθεί κάποιος σαν εμένα ακριβώς τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή ήταν a priori πρακτικά μηδέν). Φέρνω στο μυαλό μου την περίφημη ισχυρή (υπάρχει και η ασθενής που είναι παρεμφερής) ανθρωπική αρχή «το Σύμπαν είναι αυτό που είναι, ακριβώς επειδή , αν ήταν διαφορετικό, εμείς δε θα είμαστε αυτοί που είμαστε». Έτσι, το σύμπαν του Ερωτευμένου αποτελείται από μια γυναίκα που δεν τον αγαπάει (ο ίδιος το ξέρει), δεν μπορεί να τον αγαπήσει, όχι επειδή έχει κάποια ιδιαίτερα κακή προαίρεση αλλά επειδή απλούστατα είναι άμυαλη - αν δεν ήταν, δε θα την είχε ερωτευθεί. Και παρόμοια πάλι, δε θα πρέπει να φαίνεται παράξενο σε κάποιον που τον έγραψε ο τροχονόμος για παραβίαση δακτυλίου, το γεγονός ότι βλέπει γύρω του αυτοκίνητα με μονό αριθμό, αν ο ίδιος έχει ζυγό!  Η ανθρωπική αρχή αναφέρεται κατ’ αρχήν στις συγκεκριμένες τιμές που έχουν ορισμένες παράμετροι στη Φυσική. Αν, για παράδειγμα, η πιθανότητα εκπομπής ή απορρόφησης φωτονίων από τα ηλεκτρόνια ήταν απειροελάχιστα μεγαλύτερη ή μικρότερη, τα άστρα ή θα είχαν εκραγεί ή δε θα μπορούσαν να μετατρέψουν το υδρογόνο και το ήλιο σε άνθρακα και οξυγόνο. Και στις δύο περιπτώσεις δε θα είχαμε δημιουργηθεί εμείς οι άνθρωποι. Οι περισσότερες από αυτές τις τιμές θα αντιστοιχούσαν σε κάποιο Σύμπαν που αν και μπορεί να ήταν πολύ όμορφο, δε θα περιείχε κανένα ον  ικανό να θαυμάσει αυτή την ομορφιά. Υπάρχει λοιπόν και στην ανθρωπική αρχή αλλά κατ’ αναλογία και στη δική μου υπόθεση ότι κατά κάποιο τρόπο το Σύμπαν «συνωμότησε» για να με δημιουργήσει, ο κίνδυνος μιας αυθαίρετης «τελεολογίας» δηλαδή της πεποίθησης ότι από την αρχή του Σύμπαντος υπήρχε ένας σκοπός (η δημιουργία γενικά των ανθρώπων στη μια περίπτωση, η δημιουργία συγκεκριμένα του εαυτού μου στη δεύτερη), ένα είδος αντιστροφής της αιτιότητας όπου το μέλλον καθορίζει το παρελθόν. Ένα παράδειγμα αρκεί για να καταρρίψει αυτή την παρερμηνεία της ανθρωπικής αρχής και κάθε παρόμοιο είδος σκέψης. Ας φανταστούμε ότι έχουμε ένα σακούλι που περιέχει 100 σφαιρίδια αριθμημένα από το 1 μέχρι το 100 και με ένα τελείως τυχαίο τρόπο τα βγάζουμε ένα-ένα από το σακούλι σημειώνοντας  τον αριθμό τους. Έτσι θα προκύψει μία σειρά όπως 46,3,98,95,...,8 για παράδειγμα. Η πιθανότητα να συμβεί η συγκεκριμένη σειρά ήταν a priori απειροελάχιστη, a  posteriori όμως  είναι 100% (ή απλά ίση με τη μονάδα , σύμφωνα με το φορμαλισμό στη θεωρία πιθανοτήτων). Άρα το Σύμπαν «συνωμότησε» για να δημιουργηθεί η συγκεκριμένη σειρά; (ουσιαστικά αυτό λέει η παρερμηνεία της ανθρωπικής αρχής). Όχι, βέβαια, ούτε και για να δημιουργηθώ εγώ ούτε και ο άνθρωπος γενικότερα.

      Όλα είναι τυχαία γεγονότα. Παραμένει το γεγονός ότι σε άλλα σύμπαντα ( ή σε άλλες περιοχές του δικού μας Σύμπαντος [ασθενής ανθρωπική αρχή] ), άλλα όντα βλέπουν άλλα πράγματα που δε θα τα έβλεπαν αν αυτά τα ίδια τα όντα ήταν διαφορετικά (τότε θα έβλεπαν άλλα). Κι άλλα σύμπαντα , δεν υπάρχει κανείς για να τα δει.